Çocukluk Döneminde Sorumluluğun Gelişimi

Sorumluluk almak kişinin kendisine yapmış olduğu en büyük yatırımdır

Her anne-babanın ideali çocuklarını kendi ayakları üstünde durabilen, kendine güvenen bir birey olarak yetiştirmektir. Çocuğunuza sorumluluk bilincini aşılamak özgüveni gelişmiş çocuklar yetiştirmenin koşullarından biri olup; büyük ölçüde ona sağlanan fırsatlara ve ebeveyn yaklaşımına bağlıdır.

Sorumluluk öğrenilebilen bir beceridir. Sorumluluk eğitiminin temelinde çocuğun kendini kontrol edebilmesi ve çevresine uyum sağlamasına yönelik olan disiplin yatmaktadır.

Küçük yaştaki çocuklara olumlu davranış ve sorumluluk duygusu bir kez öğretildiğinde, bu ömür boyu kalıcı olacaktır.

Bazı kişisel bakım becerilerinin sorumluluğunu aldırmak, dağıttıklarını toplamasını ve evdeki küçük işlere yardım etmesini sağlamak, çocukların hem özgüvenlerini, hem de evdeki işlere yardım etme isteklerini artırır (Öncü,2002).

Sorumluluk İçsel Motivasyon Gerektirir

Ebeveynler çoğu zaman itaat ve sorumluluğu karıştırırlar. Çocukların sorumluluk sahibi bireyler olarak yetiştirilmesi, ebeveynler ve eğitimciler için önemli bir hedeftir. Gerçek sorumluluk, içsel bir gelişim sürecini ve kendi kararlarını alma yetisini gerektirir (Özen,2015)

Psikiyatri Profesörü Nevzat Tarhan, katı kurallara sahip veya ağır disiplin uygulayan ailelerde çocukların sorumluluk almayı öğreniyor gibi göründüğünü, ancak aslında boyun eğmeyi öğrendiklerini vurgulamaktadır. Tarhan, “O çocuk, korkuyla itaat ediyor ve ergenlik dönemine geldiğinde tam tersini yapabiliyor,” şeklinde ifade etmiştir.

Çocuklar, itaatle sorumluluğu karıştırdıkları zaman, gerçek anlamda sorumlu bireyler olma fırsatını kaçırabilirler. İtaat, genellikle dışsal baskılara tepki olarak gelişirken; sorumluluk, bireyin kendi iç motivasyonu ile şekillenir. Ebeveynler, çocuklarının belirli görevleri yerine getirmesini istediklerinde, onları sadece itaat etmeye teşvik edebilirler. Ancak, çocuklar bir görevi içselleştirmedikçe ve bunun kendi yükümlülükleri olduğunu kabullenmedikçe gerçek sorumluluk gelişimi gerçekleşmez.

Neden Sorumluluk Bilinci Kazandırmalıyız?

Sorumluluk bilincinin zihinsel bir süreç olduğunun altını çizmek gerekir. Bu süreç; bireyin kendi ihtiyaçlarına göre beceri geliştirebilmesini, kendisinin ve davranışlarının etkilerini ve sonuçlarını fark edebilmesini sağlar. Bu durum; çocuklarımızın kendileri ve davranışlarıyla ilgili bir farkındalık içermesi dolayısıyla, yeterlilik duygularının ve özgüvenlerinin pekişmesini sağlar.

Bazı çocuklar mizaçları itibarıyla sorumluluk almaya daha yatkın ve istekli olabilir, ancak her durumda ve her çocuk için bunun öğrenilen ve kazanılan bir beceri olduğunu unutmamak gerekir. Bu doğrultuda, çocuklarımızın, içinde oldukları yaş dönemlerine göre kimi sorumlulukları almalarını sağlamak, yaparak-yaşayarak öğrenmeleri için fırsatlar yaratmak, bu bilinci geliştirmek konusunda destekleyici olacaktır.

Başlangıç olarak sosyal kabul davranışlarını; çocuğa model olarak ve çocuğu doğrudan yönlendirerek öğretiriz.

Sorumluluk Gelişimi Sabır ve Zaman Gerektirir

Küçük Adımlar: Çocuk yetiştirirken anne-baba için en heyecanlı anlar çocuğun yeni beceriler edinmesi ve bunları göstermesidir. İlk adımlar, ilk kelimeler… Çocuklar öğrendikleri her yeni beceri ile bireyselleşmek için bir adım atarlar. Büyümek, bir birey olarak yetişmek uzun bir yoldur ve anne-babanın rehberliğine her zaman ihtiyaç vardır. Nasıl çocuğun yeni öğrendiği davranışları bir kerede mükemmel olarak yapmasını bekleyemiyorsak, sorumluluk bilinci için de bunu beklememek gerekir. Küçük yaştan itibaren sorumluluk bilincini geliştirmek için fırsatlar yaratmak, çocuğun acemice denemelerini sabır ve sevgi ile desteklemek önemlidir. İleride sorumluluk sahibi bir birey olması için çocuğunuzun 10 yaşına gelip sorumluluk almasını beklemek hata olur. Sorumluluk yaşamın ilk yıllarından itibaren kazanılan ve küçük adımlarla geliştirilen bir beceridir.

Çocuklarımızın olabileceklerinin en iyisi olarak yetişmeleri bir ekip işidir ve bu ekibin en önemli üyeleri anne-baba ve öğretmenlerdir. Bir toplumun uygarlığı, çocuklarına gösterdiği sorumluluk duygusunda kendini gösterir (Cüceloğlu,2016).

Sorumluluk Bilincinde Anne‐Babanın Rolü

Çocuklara sorumluluk bilinci kazandırmak, aşamalı bir süreçtir. Ebeveynler, çocuklarının bağımsızlık kazanmalarına yardımcı olmak için endişelerini bir kenara bırakmalı ve onları bu yönde desteklemelidir. Çocuklar, gelişim dönemlerinde bilişsel ve fiziksel beceriler kazandıkça, sorumluluk almayı da öğrenmeye başlarlar.

Örneğin, çocuk hareketlerini kontrol edebildiğinde kendi giysilerini giyebilir. Bu beceriyi geliştirmeleri için onlara fırsatlar sunulmalı; yemek yiyebilen bir çocuğa sürekli yemek yedirmek, onun yeterlilik hissini olumsuz etkiler. Ebeveynler, iyi birer rol modeli olmalı ve sorumlulukları isteyerek yerine getirmelidir. Çocuklar, davranışların sonuçlarını yaşayarak öğrenirler. Bu nedenle onlara olumsuz sonuçlarla yüzleşme fırsatı verilmelidir.

Korumacı bir tutum, çocukların gelişimini olumsuz etkileyebilir. Ebeveynlerin, çocuklarının hata yapma sürecine sabırla yaklaşmaları önemlidir. Her yeni beceri, başlangıçta acemice olur; bu nedenle eleştirel olmamak ve destekleyici bir tutum sergilemek gereklidir. Bu şekilde, çocuklar güven duygusunu geliştirecek ve sorumluluklarını yerine getirme konusunda daha istekli hale geleceklerdir.

Demokratik aile yapısı içinde büyüyen çocuklar daha çok sorumluluk sahibi olur. Demokratik ailelerde, anne-baba ve çocuk arasındaki iletişimin temelinde “koşulsuz sevgi” ve “empati” yatar. Aile içindeki sorunlar, açık iletişim yoluyla çözülür ve evde sıcak, samimi bir atmosfer hakimdir. Kurallar, çocuğun gelişimini desteklemek ve sorumluluk duygusu kazandırmak amacıyla, çocuğun yapabileceği düzeyde belirlenir. Bu kurallar, fikir alışverişi yapılarak iş birliği içinde oluşturulur. Demokratik ailelerde sevgi ve hoşgörünün yanı sıra disiplin de bulunur; gerektiğinde çocukların davranışları sınırlandırılır.

Bireysel sorumluluktan-sosyal sorumluluğa: Çocuklara sorumluluk bilincini geliştirmek önce için kendileri ile ilgili durumlardan yola çıkmak, daha sonra ailenin bir bireyi olarak aile ilgili sorumlulukları ve daha sonra da sosyal sorumlulukları öğretmek önemlidir. Sosyal sorumluluklar konusunda yönlendirme ve model olma (ağaç dikmek, ihtiyacı olanlara yardım etmek, çöpleri yere atmamak vb) sorumluluk bilinci kazandırmak için atılacak önemli adımlardır. Sorumluluk sahibi yetişkinler ile büyüyen çocuklar; topluma uyum sağlayan, bağımsız, kurallara uyan, tutarlı, empatik, topluma örnek olan, girişken, kendi kararlarını alıp sonuçlarına katlanabilen insanlar olurlar. Bu sebeple doğru model olmak önemlidir.

Çocuklara Ebeveyn Yaklaşımlı Sorumluluk Kazandırma Süreci

Örnek Kazandırılacak Sorumluluk Örneği: Uyku Rutinini Koruyabilme

“Bence artık uyku düzenini kendin oluşturacak kadar büyüdün. Bundan sonra her akşam belirlenen saatte yatağa gitmeni istiyorum. Nasıl daha iyi uyuyacağını ve düzenli uykunun ne kadar önemli olduğunu sana anlatmak istiyorum”

Bilgilendirme: Çocuğun davranışında istenen değişimin gerçekleşebilmesi için önce bu değişim hakkında bilgilendirilmesi gerekir. Çocuğun bu değişimi bir gereksinim olarak görebilmesi için nedenleri hakkında bilgi vermek önemlidir. Kuralların neden konduğu ve sorumluluğun önemi anlatılmalıdır. Çocuklar niçin bazı işleri yapmak zorunda olduklarını anlar ve bilirlerse, ailesine yardım etmeyi ve bağımsız davranmayı benimserler.

• “Uyku, vücudumuzun dinlenmesi ve enerjimizi toplaması için çok önemlidir. Eğer yeterince uyumazsak, kendimizi yorgun hissedebiliriz, konsantre olmakta zorlanabiliriz ve sağlığımızı olumsuz etkileyebiliriz.”
• “Her gece aynı saatte yatmak, vücudumuzun bir rutin oluşturmasına yardımcı olur. Bu sayede, sabahları daha dinç ve mutlu uyanırız.”

( Bu bilgileri vermek için görsel materyaller, uyku rutini panosu, drama ve oyunlar gibi etkinlikler kullanarak çocukların dikkatini çekebiliriz. Ayrıca, uyku süresini anlamalarına yardımcı olmak için bir kum saati kullanarak zamanın nasıl geçtiğini gösterebiliriz.)

Takip: Bilgilendirmeden sonra, çocuğun söz konusu davranışı gösterebilmesi için bir süre tanınması gerekir, bu süre içerisinde yapılan takip sonucunda sorumlu davranışın ortaya çıkıp çıkmadığına, ne sürede ortaya çıktığına, hangi zamanlarda davranışın yapıldığına, yapılmadığına dikkat edilmelidir.

• “Her akşam uyku zamanı geldiğinde, çocuğun yatma alışkanlıklarını gözlemleyebilirsiniz. Hangi günlerde düzenli olarak uyumaya gittiğini ve hangi günlerde geç kaldığını not alabilirsiniz.”
• Birlikte bir takip çizelgesi oluşturabilirsiniz. Bu çizelgede, her akşam çocuğun ne zaman yatağa gittiğini, ne zaman kitap okuduğunu veya nasıl bir uyku rutini izlediğini yazabilirsiniz. Ayrıca, belirli günlerde uykuya gitmeyi unuttuğu veya geç yattığı zamanları da işaretleyebilirsiniz.”

Geri bildirim: Belli bir süre sonra gidişat hakkında bilgilendirmek gerekir. Eğer istenen sorumlu davranışın sayısında artış varsa uygun pekiştireçlerle motive edilmesi, eğer beklenen sorumlu davranışın ortaya çıkmasında sıkıntılar varsa, bu sıkıntılar ve olası nedenlerinin çocukla paylaşılması gerekir.

• Son bir haftada her akşam belirlenen saatte yatağa gitmeyi başardın, harika bir iş çıkardın! Bu düzenli uyku alışkanlığına devam edersen, sabahları daha enerjik ve mutlu uyanırsın..”
• Görünüşe göre bazı geceler yatma zamanını hatırlamakta sıkıntılar yaşıyorsun. Bu konuda sana yardımcı olmamı ister misin? Belki birlikte bir hatırlatıcı oluşturabiliriz veya uyku zamanını daha eğlenceli hale getirecek bir oyun geliştirebiliriz. Birlikte yaptığımız takip çizelgesine de haftalık imza atabiliriz. Eğer düzenli uyuyorsan, haftanın sonunda küçük bir ödül seçebilirsin; belki sevdiğin bir hikaye kitabı veya özel bir aktivite! Bu şekilde, hem uyku düzenini pekiştirmiş oluruz hem de eğlenceli bir motivasyon sağlamış oluruz.”

Hatırlatma: İstenen davranış eğer gerçekleşmiyorsa yeniden hatırlatma sürecine gidilmelidir. Yeniden bilgilendirmeyle başlayan bu süreç davranış oturana kadar devam etmelidir.

• “Bugün uyku zamanını unuttun, hatırlatmak istedim. Hadi birlikte yatağa gidelim! Önce pijamalarımızı giyelim ve biraz kitap okuyalım.”
• “Uyku, vücudumuzun dinlenmesi için çok önemli. Yeterince uyumazsak, sabahları yorgun hissedebiliriz. Neden uyumamız gerekiyor, hatırlıyor musun?”

Sözü edilen bu öğeler sadece sorumluluk kazandırma sürecine ait değildir. Temel alışkanlıkların oturmasında, kuralların belirlenmesinde kısaca yaşantımızı düzenleyecek her türlü önlemde bulunması gereken öğelerdir ve ancak kararlı ve sabırlı bir tutumla yaklaşıldığında davranışın oturması sağlanabilir (Civelek,2006).

Gelişim Dönemlerine Uygun Sorumluluklar

Çocukların gelişim dönemlerine uygun olarak alabilecekleri sorumluluklar, yaşlara göre sınıflandırılmıştır.

( Mackenzie,R,j.(2014)

Kaynakça

• Çelebi Öncü, E., (2002). Erken Çocukluk Döneminde Sorumluluk Eğitimi. Çoluk Çocuk , no.21, 14-17.
• Özen Y. (2015). Sorumluluk Eğitimi.(1.Baskı), Vize Basın Yayın, Ankara, s. 29-32.
• https://centerforparentingeducation.org/library-of-articles/responsibility-and-chores/developing-responsibility-in-your-children/
• Cüceloğlu, D. (2016). Geliştiren Anne-Baba. İstanbul: Remzi Kitabevi. s. 14.
• Civelek, B. (2006). Çocuklara Sorumluluk Bilinci Kazandırmak. Çoluk Çocuk Dergisi, 20-22.
• Mackenzie,R,J.(2014).Çocuğunuza Sınır Koyma, Yakamoz Yayıncılık, İstanbul